De laatste editie van het Living Planet Report van WWF trekt een verontrustende conclusie over de toestand van onze planeet. Tussen 1970 en 2012 zijn de wereldwijde populaties vogels, zoogdieren, reptielen, amfibieën en vissen gedaald met 58%.

Gemiddeld bleven er van een populatie van 100 individuen in 1970 slechts 42 over in 2012. Als die trend zich verderzet, zal dezelfde populatie maar 33 exemplaren meer tellen in 2020. De biodiversiteit verdwijnt aan zo’n alarmerend hoog tempo, dat we volgens wetenschappers op weg zijn naar een zesde massa-uitsterving.[i]

De vorige uitstervingsgolf, 66 miljoen jaar geleden, betekende het definitieve einde van de dinosauriërs. Het verschil met vandaag is dat de zesde massa-uitsterving niet wordt veroorzaakt door een natuurlijk fenomeen zoals een meteorietinslag, veranderingen in de atmosfeer of een uitzonderlijke vulkaanuitbarsting.

De massa-uitsterving waar we vandaag mee te kampen kunnen krijgen wordt veroorzaakt door de druk die één soort uitoefent op zijn eigen leefomgeving: de Homo sapiens. De uitstervingsgolf is namelijk het gevolg van degradatie en vernietiging van natuurlijke habitats; overexploitatie van diersoorten door jacht, stroperij of visvangst; klimaatverandering door te veel broeikasgassen; vervuiling; verspreiding van invasieve diersoorten en ziektes.

Antropoceen

Sinds de Homo sapiens meer dan 200 000 jaar geleden op aarde kwam, heeft hij als diersoort een onwaarschijnlijk succes gekend.[ii] De mondiale menselijke biomassa (de mens, zijn vee en huisdieren) vertegenwoordigt vandaag meer dan 95% van de totale biomassa wilde landzoogdieren, in vergelijking met 1% 5000 jaar geleden.[iii] De dominantie van de mens over zijn leefomgeving is nu zo groot dat de meesten onder ons geen enkele voeling meer hebben met de natuur. Het is nochtans dankzij de natuur dat we kunnen overleven. Het is een misplaats gevoel van absolute macht dat ons fataal kan worden.

Homo sapiens is volledig van de natuur afhankelijk voor luchtkwaliteit, drinkwater, een stabiel klimaat, voedsel en andere basisproducten. Onze leefomgeving verandert op zo’n grote schaal dat wetenschappers momenteel spreken over een nieuw geologisch tijdperk, het Antropoceen. In de volgende eeuwen zal de impact van menselijke activiteiten zichtbaar zijn in gesteentelagen, net zoals we nu ook meteorietinslagen en vulkaanuitbarstingen uit vorige geologische tijdperken kunnen waarnemen.

Zijn we op weg naar een teloorgang?

Naast al die wetenschappelijke data waarschuwt ook de geschiedenis ons om voorzichtig te zijn.[iv] Als we de huidige situatie vergelijken met episodes uit het verleden, is het duidelijk dat we op weg kunnen zijn naar een demografische instorting. Vorige instortingen werden ook gekenmerkt door overexploitatie van natuurlijke grondstoffen, tot op het punt dat de natuur niet meer in staat was aan onze behoeften te voldoen. Eens we dat kantelpunt overschreden, volgde er keer op keer een agressieve en ongecontroleerde achteruitgang van menselijke populaties. De mens heeft al demografische instortingen gekend door oorlog, honger en epidemieën, maar die waren elk het logische gevolg van een gebrek aan voedsel, energie en andere voorzieningen.

Een van de redenen waarom samenlevingen die ons voorgingen maar moeilijk konden begrijpen wat er aan de hand was, was dat milieuproblemen generaties overstijgen. De mens slaagde er moeilijk in om ze vast te stellen omdat hij vooral focust op het heden. Maar nu hebben we toegang tot een zeer uitgebreide kennis over die problemen. We moeten nog veel leren, dat staat vast, maar we kennen wel al de omvang én de oorzaken van onze impact op de planeet. En nu we de problemen kennen en de oplossingen voor het grijpen liggen, hebben we nu een unieke kans om eindelijk een planeet te beschermen waarop mens en natuur in harmonie kunnen samenleven.

9 planetaire grenzen

Het concept ‘planetaire grenzen’ is een van de instrumenten waarmee we de druk die we op het milieu uitoefenen kunnen meten. Het stelt grenzen aan negen systemen waarmee we de planeet in stabiele situatie kunnen houden. Huidige analyses tonen aan dat we al vier grenzen overschreden hebben: klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit, stikstof- en fosforstromen (vooral gebruikt in de landbouw) en de vernietiging van natuurlijke habitats.

1,6 planeten

Dankzij het concept van de ‘ecologische voetafdruk’ kunnen we de menselijke impact op zijn leefomgeving vanuit een nieuw perspectief bekijken. De ecologische voetafdruk vergelijkt wat de mens van de natuur vraagt met de grondstoffen en ecologische voorzieningen die effectief voorhanden zijn. Vandaag zouden we 1,6 planeten nodig hebben om aan alle menselijke behoeften te kunnen voldoen. De druk die de consumptie in rijke landen uitoefent, is onhoudbaar. Bovendien blijft de wereldbevolking groeien en neigen de stijgende middenklassen in groeilanden westerse consumptiepatronen over te nemen.

Om een duurzame balans te houden tussen de vraag van de mens en de biocapaciteit van de aarde, moet er een fundamentele verandering komen in de manier waarop we omgaan met voedsel en energie. En er zijn al voldoende oplossingen voorhanden om nieuwe modellen uit te werken. We kunnen al energie opwekken zonder broeikasgassen uit te stoten. We kunnen ook de impact van onze voedselproductie verlagen door in ons voedingspatroon niet twee derde maar een derde dierlijke eiwitten op te nemen (zie het voorbeeld van de Cerrado hieronder) en door het gebruik van chemische producten (pesticiden en kunstmest) en fossiele brandstoffen in onze landbouw te verlagen. Energie en voedsel zijn de twee assen waarop we moeten werken willen we de weerstand van onze ecosystemen in stand houden.

Een beter begrip voor betere acties

Ook al is de ecologische voetafdruk een uitstekend middel om onze verhouding met de planeet op lange termijn te begrijpen en te veranderen, toch volstaat hij niet om de complexiteit van het probleem in te schatten en zo snel tot actie te kunnen overgaan. Vele ecosystemen en soorten zouden kunnen verdwijnen lang vóór we de effecten van een verlaging van onze voetafdruk kunnen vaststellen. Op het terrein worden we vaak geconfronteerd met acute bedreigingen voor onze ecosystemen zoals slechte beleidsvoering, een gebrek aan wetshandhaving, corruptie, georganiseerde misdaad of zelfs oorlog, en die zijn niet noodzakelijk gelinkt aan de ecologische voetafdruk.

De Afrikaanse olifant hier een symbolisch voorbeeld van. Tussen 1970 en 2012 is de populatie gedaald van 1 miljoen naar 415 000 exemplaren. De voorbije tien jaar alleen al is hun aantal met
111 000 afgenomen.[v] Ook al blijft het verdwijnen van habitats een groot probleem op lange termijn, toch is stoperij (meestal voor ivoor) de meest acute bedreiging: de helft van alle dode olifanten werd illegaal afgemaakt. Volgens de Europese Unie zouden olifanten binnen de 25 jaar kunnen uitsterven als er geen ban komt op ivoorhandel.[vi]

Als we de belangrijkste ecosystemen en diersoorten in stand willen houden, moeten we dringend de meest acute oorzaken van biodiversiteitsverlies aanpakken, zoals slecht bestuur, gebrekkige wetshandhaving, misdaden tegen wilde dieren, vrede en veiligheid. We hebben korte- en langetermijnoplossingen nodig. Op korte termijn moeten we vaak criminaliteit (zoals stroperij voor ivoor) aanpakken terwijl we op lange termijn de ecologische voetafdruk van de mens moeten verlagen (om habitatverlies tegen te gaan).

Het is uiterst belangrijk om een effectieve bescherming van de beschermde gebieden en regio’s tot stand te brengen.

Een concreet voorbeeld: soja in de Braziliaanse Cerrado

Europa’s grote, industriële vleessector hangt af van soja die hoofdzakelijk vanuit Zuid-Amerika wordt geïmporteerd. Om aan de Europese vraag te kunnen voldoen wordt een gebied van 13 miljoen hectare gebruikt. De vraag blijft bovendien stijgen door de groeiende bevolking en de grotere consumptie van dierlijke eiwitten als gevolg van economische ontwikkeling. Die vraag zet veel druk op natuurlijke ecosystemen zoals de Cerrado, waar al de helft van de oorspronkelijke savanne- en bosgebieden zijn omgezet in landbouwgrond. Die ecosystemen huisvesten veel wilde dieren, waaronder bedreigde soorten zoals de jaguar en reuzenmiereneter. Ze zorgen ook voor onder andere zuiver water en koolstofopslag. Ten slotte ondersteunen ze de levenswijze van veel inheemse volkeren, die ervan afhankelijk zijn voor hun levensonderhoud.

De conversie van natuurlijke habitats is niet enkel het gevolg van de marktvraag. In Brazilië bereikt de 115 miljoen hectare gecultiveerde landbouwgrond amper 32-34% van zijn potentieel. De productiviteit van deze gronden verhoren tot 49-52% zou genoeg zijn om te voldoen aan de vraag naar vlees (maar ook gewassen, hout en biobrandstof) tot tenminste 2040, en dat zonder natuurlijke ecosystemen te cultiveren of ook maar één boom te kappen.[vii]

Waarom zetten we dan toch natuurlijke habitats om in landbouwgrond als er oplossingen bestaan? In de jaren 1960 ondersteunde de Braziliaanse overheid grootschalige landbouw door eigendomsrechten en subsidies toe te kennen aan iedereen die natuurlijk land omzette in landbouwgrond. De bijhorende investeringen in wegenbouw en infrastructuur zetten nog meer mensen ertoe aan om natuurgebieden in landbouwgronden om te zetten en zo eigendomsrechten te verkrijgen. Die gewoonte is nog steeds ingebed in de cultuur. Landspeculatie blijft er een belangrijke stimulans om natuurgebied om te zetten in landbouwgrond. De winsten die die omzettingen opleveren zitten vervlochten in het economische model voor landbouw.[viii]

Om de Cerrado te redden moeten we niet enkel onze ecologische voetafdruk verlagen (onze vleesconsumptie reduceren). We moeten ook wetten die natuurlijke habitats beschermen strenger toepassen, de wetgeving rond landeigendom hervormen en volop inzetten op ontbossingsvrije toeleveringsketens zoals het sojamoratorium, een van de beste voorbeelden dat Zero Deforestation in de praktijk mogelijk is.[ix]

Conclusie

Homo sapiens leeft nu al ongeveer 200 000 jaar op aarde en heeft een merkwaardig traject afgelegd als soort, door beslag te leggen op een groot deel van de beschikbare natuurlijke grondstoffen. Maar nu wordt hij geconfronteerd met een nooit geziene uitdaging: de wereld waarin hij ontstaan is, beschermen.

We zijn van natuurlijke ecosystemen afhankelijk voor de diensten die ze leveren. We zijn volledig op de natuur aangewezen voor de lucht die we ademen, het water dat we drinken, een stabiel klimaat, voedsel en andere basisproducten en, niet het minst, voor onze gezondheid, inspiratie en geluk.

Vele diersoorten die we aan het verliezen zijn, zijn cruciaal voor de functionering van ecosystemen – zoals water- en luchtzuivering, klimaatomstandigheden, bestuiving, verspreiding van zaad, controle over insecten en ziekten.

De uitputting van natuurlijk kapitaal zal leiden tot grotere conflicten en migratiestromen, klimaatverandering, kwetsbaarheid voor natuurrampen zoals overstromingen en droogte, en een achteruitgang van ons fysiek en mentaal welzijn.

De bescherming van onze planeet zou niet enkel de taak moeten zijn van een kleine groep natuurliefhebbers. Het gaat iedereen aan en is in ieders belang. Onze ecologische voetafdruk verlagen, werken aan beter beleid, criminaliteit, armoede, gezondheid, vrede en veiligheid zijn allemaal onderwerpen die van belang voor de biodiversiteit en voor een gezonde, vredevolle planeet. Onze natuur beschermen is sterk vervlochten met de grootste uitdagingen waar onze generatie voor staat en is van belang voor elke burger op deze planeet.

We zijn ons bewust van de problemen, oplossingen zijn voorhanden en dankzij de Sustainable Development Goals is er zelfs een nieuw internationaal kader om aan duurzaamheid te werken. Maar we zullen enkel slagen als iedereen zijn verantwoordelijkheid opneemt: burgers, bedrijven en regeringen. Samen, om ons natuurlijk erfgoed te redden.