In het midden van Brazilië ligt de Cerrado. Die complexe mozaïek van savannes, graslanden, droge bossen en galerijbossen strekt zich uit over 200 miljoen hectare, en verbindt de Amazone, de Pantanal, de Chaco en het Atlantisch regenwoud met elkaar. Helaas zet ontbossing de Cerrado zwaar onder druk.

De Cerrado huisvest 5% van de wereldwijde biodiversiteit, houdt zo’n 13,7 miljard ton CO₂ ondergronds vast, en vormt de bron van bijna de helft van alle zoet water in Brazilië. Het is er ook betoverend mooi, weet Jean Timmers. Hij leidt WWF’s beleidswerk rond ontbossingsvrije toeleveringsketens en breekt een lans voor de Cerrado.

Discrete schoonheid

‘De schoonheid van de Cerrado is discreet’, begint Jean. ‘We hebben een kurkdroog en een kletsnat seizoen. In de overgang tussen die seizoenen bloeien bloemen met de levendigste kleuren. Het lijkt wel alsof we twee lentes hebben.’

Dat is niet het enige wat bijzonder is. ‘Hoewel er eeuwenoude bomen in de Cerrado staan, zijn ze niet heel hoog. Zo kan een boom van 2 tot 3 meter hoog wel 300 jaar oud zijn. Dat komt omdat de bomen zich perfect hebben aangepast aan de periodieke natuurbranden die de Cerrado kenmerken. We hebben er die 50 of wel 60 branden hebben overleefd. Wanneer de knoppen aan de toppen van de takken in vlammen opgaan, groeit de boom niet verder naar boven, maar naar opzij. Daardoor blijven ze zo laag. Met hun unieke vormen en verdraaide takken doen de bomen van de Cerrado aan grote bonsais denken’, vertelt Jean enthousiast.

Traag maar zeker

Het leven in de Cerrado kan je het best omschrijven als spaarzaam: het heeft zich op ongelooflijke wijze aangepast. ‘De bodem is hier heel arm aan mineralen. Daardoor groeit alles trager – de bomen, maar ook de dieren’, zegt Jean. Welke dieren huisvest de Cerrado, als meest biodiverse savanne van onze planeet? ‘Vogelspotters kunnen hier hun hart ophalen! We hebben ook reuzengordeldieren en -miereneters. En manenwolven, die op vossen met heel lange poten lijken.’ Bovendien leven er ook grote katachtigen zoals ocelotten en jaguars. ‘Als je die wilt zien, moet je wel écht op tijd uit de veren komen. En een flinke portie geluk hebben’, lacht Jean.

Leven in de Cerrado

De Cerrado staat ook bekend om zijn onmetelijke sociale rijkdom. Het bioom omvat meer dan 200 inheemse gebieden die toebehoren tot wel 83 etnische groepen, en 44 quilombo’s. (quilombo’s zijn gemeenschappen die werden opgericht door Afro-Braziliaanse gevluchte slaven). Zij hangen af van de Cerrado voor hun levenswijze, hun cultuur en hun tradities.

‘Ze leven in harmonie met de natuur’, legt Jean uit. ‘Ze telen vruchten, zaden en noten; ze houden vee op kleine schaal. En ze doen aan traditioneel, collectief vuurbeheer: dankzij hun voorouderlijke kennis weten ze precies hoe en wanneer de Cerrado te doen branden om de natuurlijke verjonging van het bioom te verzekeren. Studies toonden aan dat dit traditionele gebruik van de Cerrado de grootst mogelijke biodiversiteit waarborgt.’

Ontbossing ontwortelt mensen

Helaas zet de expansie van de soja-industrie die traditionele levenswijze onder druk. ‘De gemeenschappen hebben vaak geen papieren die aantonen dat ze eigenaar zijn van een gebied. Dan komen bedrijven uit de soja-industrie aanzetten met bewakers. Ze omheinen een gebied, en verklaren dat het nu van hen is. Ze jagen de inwoners weg, soms met geweld’, zucht Jean.

En dan moet de natuurlijke begroeiing plaats ruimen voor soja. ‘Ze komen met twee grote tractors, waartussen ze een zware ketting spannen. De schakels kunnen wel 50 cm lang zijn, 10 tot 20 cm dik. De tractors rijden rond, en de ketting ontwortelt alle begroeiing tussen de voertuigen. Dat maakt een immens kabaal. Ze trekken bomen omver alsof het grassprietjes zijn. Niks blijft staan; het is voorbij in een oogwenk. Schoonmaken, noemen ze dat. Dan komen ze met bulldozers, om alles samen te hopen en in brand te steken … Zodat ze soja kunnen telen’, getuigt Jean.

Daardoor raken traditionele gemeenschappen ontworteld. ‘Soms kunnen ze hun huis houden, in zeldzame gevallen hun moestuin. Maar ze zijn volledig omsingeld door velden. Ze worden lastiggevallen; er wordt hun geld aangeboden zodat ze zouden vertrekken. Of er staat plots iemand voor de deur met een bevelschrift waarop staat dat ze 24 uur hebben om hun huis te verlaten’, zegt Jean. ‘Dan trekken ze in het beste geval naar gemeenschappen in de buurt, of naar de stadsrand, naar favela’s. Daar verliezen ze al hun culturele referenties. Ze hebben geen moestuin, geen vee. Jongeren raken in de criminaliteit verzeild. Dit is echt onmenselijk.’

Jonge generaties nemen het woord

Toch heeft Jean hoop: ‘Wanneer ik zie hoe goed georganiseerd de jongere generaties zijn; met hoeveel vuur zij hun rechten verdedigen; krijg ik hoop. Ze zijn klaar om de strijd aan te binden. In maart 2024 kwam er nog een delegatie traditionele gemeenschappen naar Brussel. Ze maakten duidelijk dat de Cerrado meer is dan laagstammige bomen met verdraaide takken en leerachtige bladeren. De Cerrado, dat zijn mensen, culturen, smaken, kleuren, muziek. Ze wilden écht hun stem laten horen, hun cultuur uiten.’

De Cerrado beschermen: hoe?

Volgens Jean is het antwoord eenvoudig: ‘Alle natuurlijke ecosystemen verdienen bescherming. Of het nu om bossen, savannes, graslanden … gaat.’

Die bescherming hoeft zelfs geen impact te hebben op de landbouwproductie in Brazilië. ‘Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat de huidige productie maal twee of zelfs drie kan zónder meer natuur op te offeren’, weet Jean. ‘We hebben meer dan genoeg gedegradeerde gebieden die we kunnen herstellen om daarop gewassen te telen. Het probleem? Ongerepte natuur converteren is minder duur dan gedegradeerde gebieden herstellen. Maar als je – dankzij strengere wetgeving – geen kopers meer vindt voor producten uit ontboste gebieden, zou dat de doorslag kunnen geven voor de landbouwindustrie’, besluit Jean.

Wil je meer weten over onze projecten in Zuid-Amerika? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!