De olifanten van Sioma N'Gwezi in Zambia verlaten regelmatig het nationale park om naar de Zambezi-rivier te trekken. Op hun pad komen ze velden, wegen en dorpen tegen. Hun grote behoefte aan water durft weleens te botsen met de veiligheid van de bewoners; ontmoetingen veroorzaken soms conflict. Hoe kunnen de belangen van de bewoners, de behoeften van de dieren en het overleven van de soort met elkaar verzoend worden? Met creativiteit en geduld bedenken we samen met de lokale bevolking innovatieve oplossingen die vreedzaam samenleven mogelijk maken.

Het Sioma N'Gwezi National Park in Zambia heeft maar heel weinig permanente waterbronnen. Soms drogen die zelfs helemaal op terwijl olifanten water nodig hebben, véél water. Minstens 100 liter per dag om te drinken, zich te wassen en af te koelen. Bovendien zit het in hun genen om zich te verplaatsen. Hun enige zekerheid? De Zambezi-rivier, een onuitputtelijke bron. Maar die ligt vijftien kilometer buiten de oostelijke grenzen van het nationaal park. En onderweg liggen tal van hindernissen: plantages, dorpen en wegen.

‘Zo hield een kudde van 200 olifanten halt halverwege het Nationaal Park en de Zambezi-rivier’, vertelt Teddy Mukula van WWF-Zambia. Tijdens hun avontuur namen de olifanten een pauze midden op een weg, waardoor ze het verkeer blokkeerden en de lokale bevolking bang maakten. Om ze weg te jagen, gooiden de bewoners stenen. De meeste dieren raakten in paniek en renden weg. ‘Toen ze wegvluchtten, kwamen ze terecht bij plantages die ze niet kenden... Ze hebben alles opgegeten en vernield. Een ramp voor de boeren.’

Een van de olifanten raakte gewond door de aanval van de bewoners en bleef daarna alleen achter. ‘Maar een olifant die alleen achterblijft kan erg gevaarlijk zijn, net zoals een olifant met een kalf trouwens. Daarom heeft het departement van het Nationaal Park helaas besloten om hem af te schieten: hij had iemand kunnen verwonden’, vertelt Teddy Mukula.

Een vicieuze cirkel kwam tot stand: wederzijdse angst, vernieling van plantages en de zinloze dood van een olifant. ‘Dit zijn lessen allemaal die we moeten trekken, legt Teddy Mukula uit. ‘De meeste conflicten ontstaan door agressie van de bewoners en een gebrek aan besef van de gevaren ervan. Mochten de bewoners niet aanvallen, zouden de olifanten gewoon hun weg vervolgen, tot ze water vinden. Dieren zijn er niet op uit om dorpen binnen te dringen of plantages te vernielen. Ze hebben gewoon behoefte aan water en beweging.’

Recht van doorgang

In Zambia hebben wilde dieren volgens de wet een ‘recht van doorgang’. ‘En dat is ook normaal’, verklaart Teddy. ‘Ze leven er al sinds mensenheugenis en kunnen niet nadenken over manieren om hun routes te veranderen. Wij wel. Wij hebben oplossingen: wachten, alternatieve routes zoeken, strategischere wegen aanleggen die de gebruikelijke doorgangen van wilde dieren niet afsnijden... Of datgene beschermen wat zich op hun pad bevindt.’

Bewustmaking is nuttig om de angst bij de lokale bevolking weg te nemen. ‘Olifanten zijn op zich niet agressief, maar ze verdedigen zichzelf wel. Gooi stenen naar hen en er ontstaan gegarandeerd problemen. Dat lost het conflict in geen geval op.’ 

Vreedzame oplossingen

Om de vicieuze cirkel te doorbreken, begint alles met een simpele vraag: waar lopen de olifanten precies?

De bewoners rond het Nationaal Park kennen het antwoord al sinds jaar en dag. Ze weten welke velden de kuddes doorkruisen, welke paden ze tijdens het droge seizoen volgen, waar ze naartoe trekken als het water schaars wordt. Hun collectieve geheugen is van onschatbare waarde. Het heeft de basis gelegd voor dit project.

De lokale kennis werd door het WWF-team vervolgens aangevuld met wetenschappelijke gegevens: GPS-halsbanden die bij verschillende olifanten zijn aangebracht, hebben het bestaan van de migratieroutes bevestigd. Sommige verbinden gewoon het Nationaal Park met de Zambezi-rivier, die van levensbelang is voor de dieren. Andere, grotere corridors overschrijden de grenzen tot in Namibië of Angola. Of het nu gaat om nomadisch instinct of overleven, één ding is zeker: olifanten hebben beweging nodig.

Beschermen zonder blokkeren

Nu we het antwoord op de eerste vraag kennen, rest de meest ingewikkelde vraag: hoe kunnen we de lokale gewassen en de bevolking beschermen zonder de route van de olifanten te blokkeren?

De meest doeltreffende oplossing is het plaatsen van elektrische omheiningen op zonne-energie. Het is een van de initiatieven die WWF al enkele jaren financiert. 

Waar deze omheiningen al drie of vier jaar staan, zijn de resultaten veelbelovend: meer veiligheid voor gezinnen, minder landbouwverliezen en meer respect voor de natuurlijke routes van de olifanten. 

Voor een duurzaam resultaat worden de bewoners opgeleid om de omheiningen te repareren en te onderhouden. Sommigen worden echte lokale contactpersonen, die op hun beurt deze kennis kunnen doorgeven. 

Naast elektrische omheiningen zijn er ook andere oplossingen in opkomst. Zo zijn er bijvoorbeeld chilipeperplantages: olifanten hebben een hekel aan de geur ervan. Als een matriarch – het vrouwtje die de kudde leidt – terugkeert, volgen alle andere olifanten. ‘Het is een goedkope barrière en de chilipeperoogst kan zelfs door de boeren worden verkocht’, vertelt Teddy Mukula. In het droge seizoen worden briketten van koeienmest gemengd met chilipeper en gebruikt om de dieren weg te houden. Drie proefprojecten hebben de doeltreffendheid van deze nieuwe methoden al aangetoond.

Nieuwe routes, nieuwe uitdagingen

Belangrijk om te onthouden is eveneens dat samenleven met olifanten aan verandering onderhevig is. De klimaatverandering wijzigt de situatie. Waterbronnen drogen op, poelen worden schaarser en olifanten moeten op zoek naar nieuwe toevluchtsoorden.

Ze vermijden over het algemeen gebieden waar te veel mensen wonen en geven de voorkeur aan plaatsen waar nog water beschikbaar is en waar weinig mensen komen. Maar ook andere factoren kunnen hun gewoonten verstoren: de aanwezigheid van stropers bijvoorbeeld dwingt hen ook te vluchten. Het resultaat is dat hun routes voortdurend wijzigen. Wat gisteren nog een veilige corridor was, kan morgen al veranderd zijn en er kan een nieuwe, onvoorziene route ontstaan. Onze teams moeten de verplaatsingen voortdurend opnieuw evalueren en de beschermingsmaatregelen aanpassen.

‘Twee jaar geleden ontdekten de olifanten een nieuwe plek waar de bevolking al minstens 16 of 17 jaar geen olifanten meer had gezien. Ze was daar niet op voorbereid. Vier mensen kwamen om het leven. De bewoners zijn verdrietig, boos en wachten op oplossingen’, getuigt Teddy Mukula. Daarom is niet alleen technologie de sleutel binnen dit project, maar vooral ook communicatie en samenwerking met de gemeenschappen.

Uiteindelijk is het een voortdurende race om zich aan te passen: de olifanten goed begrijpen, samenwerken met de lokale bevolking en zich aanpassen aan de nieuwe routes die ontstaan door de klimaatverandering en andere door de mens veroorzaakte bedreigingen.