Was het nu een schubdier of een vleermuis die het virus op de mens overdroeg? Wat is een zoönose eigenlijk weer? Waarom zegt iedereen dat de mensen dit aan zichzelf te danken hebben? En vooral: hoe kunnen we andere epidemieën vermijden? 

Voel jij je soms verloren in de tsunami aan corona-informatie? Lees dan snel verder en weet waarover je praat tijdens de virusdiscussies in je volgende e-peritief! 

1. Een schubdier, een dolle wetenschapper, een dromedaris of een vleermuis … Waar komt COVID-19 vandaan?  

Aan de basis van deze wereldwijde ramp ligt een virus, dat comfortabel genesteld zat in een wilde diersoort, waarschijnlijk een vleermuis. Hoe het virus van dit dier tot bij de mens is geraakt, blijft echter een open vraag voor de wetenschap.

Dit is wat we wel weten: het virus, dat in bloed, uitwerpselen of speeksel van vleermuizen kan zitten, is direct of indirect overgegaan op de mens door zich aan te passen aan zijn nieuwe gastheer.

Hoe? In deze fase zijn meerdere antwoorden mogelijk. Misschien is de vleermuis direct opgegeten door een mens, rauw of gekookt. Dit gebruik komt voor in meerdere Aziatische landen. Maar het virus kan ook een omweg via tussengastheren genomen hebben, zoals het schubdier, de slang of de schildpad. Dit zijn allemaal diersoorten die uit hun natuurlijke omgeving worden weggerukt en verkocht op talloze markten voor wilde dieren over de hele wereld. Na zich te vermenigvuldigen en te muteren, een proces van misschien wel meerdere jaren, kwam het virus uiteindelijk terecht op deberuchte markt van Wuhan.

De eerste patiënten hebben daarna andere mensen ontmoet, die op hun beurt weer andere mensen ontmoetten – zo heeft het virus zich over de hele wereld verspreid. Van luchthaven naar luchthaven, van deurklink naar zoen, het had de tijd van zijn leven … en een enorme impact op dat van ons! Erbrak een tijd aan van mondmaskers en de ellebooggroet, maar ook van verplichte social distancing en menselijk leed.

Conclusie? Het onderzoek gaat verder. Maar wat zeker lijkt, is dat we dringend de intensieve jacht en de risicovolle handel ervan, het consumeren en huisvesten van wilde diersoorten aan banden moeten leggen.

2. Is dit de eerste keer dat een dier een gevaarlijke ziekte op ons overdraagt?  

Verre van. 75% van de menselijke ziektes zijn wat men ‘zoönosen’ noemt. Dat zijn ziektes van dierlijke oorsprong. En daarvan ken je er ongetwijfeld heel wat! Bekende zoönosen zijn HIV, ebola, vogelgriep, dengue, het zikavirus … de lijst is lang.  

3. Is de vleermuis onze nieuwe vijand nummer 1? 

Helemaal niet. Ten eerste kan eender welke wilde diersoort onbekende virussen met zich meedragen. Wetenschappers schatten dat er nog 320.000 virussen te ontdekken vallen! Gelukkig is slecht een heel klein deel daarvan gevaarlijk voor de mens.

Ten tweede zijn vleermuizen erg nuttig voor hun omgeving: ze zijn uitstekende bestuivers verspreiden zaden en smullen talloze insecten op, waaronder muggen die ziektes als dengue, malaria of het zikavirus met zich meedragen (smakelijk!).

Tot slot kunnen we hen moeilijk verwijten dat ze het coronavirus op ons hebben losgelaten. Vleermuizen zijn immers erg schuw. De kans dat een mens op natuurlijke wijze met hen in contact komt, is behoorlijk klein.

Anders gezegd is het de mens die een onnatuurlijke nabijheid heeft gecreëerd tussen mensen, wilde diersoorten en huisdieren. Daardoor kon dit kleine virus uitgroeien tot een wereldwijde catastrofe.

4. Deze pandemie is dus te wijten aan de mens? 

We gaan er niet omheen draaien: het antwoord is ja! Maar dat is nog geen reden om wilde complottheorieën te lanceren. De grootste verantwoordelijke is eenvoudigweg onze levenswijze: drie vierde van het land en twee derde van de oceaan op deze planeet zijn aanzienlijk aangetast door menselijke activiteiten. Door ons exponentieel te ontwikkelen, dringen we steeds verder de territoria van wilde diersoorten binnen. Door bossen te vernietigen voor de landbouw en dieren te vangen of te doden voor de handel of consumptie, verstoren we het natuurlijke evenwicht in deze geïsoleerde leefgebieden. Zo plaveien we de weg voor virussen om hun gebied te verlaten en een nieuwe, veelvoorkomende gastheer te vinden.

Dat gebeurt voornamelijk (maar niet uitsluitend) in gebieden met een rijke biodiversiteit, waar mensen dagelijks grote lappen bos vernietigen.

Onze grootste vijanden zijn dus de intensieve boskap en de illegale handel in wilde diersoorten waardoor potentiële virussen naar alle windhoeken van de planeet worden gebracht!

5. Wij Belgen zijn niet verantwoordelijk, want wij vernietigen geen tropische bossen!   

Volledig verkeerd! Zonder het te weten consumeren Belgen producten die aan de andere kant van de wereld verantwoordelijk zijn voor ontbossing (soja om dieren die wij eten te voederen, hout, koffie, cacao, palmolie, vlees …). Dit noemen we geïmporteerde ontbossing. Om te produceren wat wij in België verbruiken is maar liefst4,2 miljoen hectare nodig (42 000 km² of 1,4 keer de oppervlakte van België)! 

6. Goed … Maar in België zijn we niet verantwoordelijk, want wij eten geen exotische wilde dieren! 

Opnieuw verkeerd. Elk jaar landt er meer dan 44 ton ‘bushmeat’ op Brussels Airport (waaronder apen en schubdieren). Die wilde dieren worden gegeten in bepaalde families, worden verhandeld, doorverkocht en belanden zelfs in bepaalde Belgische restaurants, en dat allemaal natuurlijk volledig illegaal! Dit hele proces van vervoer, verwerking, bereiding en verbruik bevindt zich mijlenver van de normen voor volksgezondheid en is niet bepaald goed voor het vermijden van ziektes!

Daarom is het cruciaal dat deze invoering in België wordt stopgezet door de douanecontroles en de straffen op te drijven en de mensen meer bewust te maken van de risico’s voor mens en natuur. Want zoals je intussen wel begrijpt, kan ons land de toegangsdeur zijn voor de ontwikkeling van een nieuwe ziekte …

7. Kunnen we nog iets doen om epidemieën in de toekomst tegen te houden? 

Natuurlijk. De oplossingen om nieuwe epidemieën te vermijden liggen zelfs behoorlijk voor de hand. Al is het altijd makkelijker praten dan daadwerkelijk doen. Dit zijn de twee prioriteiten: 

• Wouden en ecosystemen die rijk zijn aan biodiversiteit beschermen en herstellen.
• Een halt toeroepen aan de illegale en risicovolle handel in wilde diersoorten: stroperij stopzetten, striktere wetten invoeren en toepassen om deze handel en op te doeken en frequentere en efficiëntere controles en sancties invoeren.

8. Gaan we het milieu beter beschermen nu we dit allemaal weten?  

Het zou inderdaad logisch zijn als we stoppen met de tak door te zagen waarop we allemaal zitten. Jammer genoeg lijkt dat niet het geval te zijn. Om het economische verlies door de crisis te compenseren, zijn sommige budgets voor de bescherming van de natuur nu al teruggeschroefd of zelfs stopgezet. Als we niets doen, zullen we de gevolgen nog lang en hard voelen.

Bovendien stellen we in sommige landen een aanzienlijke stadsvlucht vast. Nu ze werkloos zijn geworden, keren veel mensen terug naar het platteland waar ze wilde dieren jagen om te kunnen overleven of delen van het bos vernietigen om zich te kunnen verwarmen en te kunnen koken. En zonder middelen om deze mensen te helpen duurzame alternatieven te vinden en de bossen te beschermen, riskeren we de situatie te verergeren en een nieuwe epidemie te starten. Daarom hebben we een COVID-19-noodfonds gelanceerd.

9. Alles loopt dus verkeerd?  

Neen, gelukkig niet! Bij WWF zoeken we naar concrete oplossingen en hebben we nog altijd hoop. Hier zijn vijf redenen waarom ook jij optimistisch kan blijven!  

• We hebben ons COVID-19-noodfonds gelanceerd om de negatieve gevolgen van de besparingen op het natuurbehoud te verzachten. En onze motivatie is sterker dan ooit om met jouw hulp de meest waardevolle ecosystemen op aarde te beschermen en herstellen, net als de diersoorten die er leven.
• Het schubdier, dat het meest gestroopte dier ter wereld is (195.000 in 2019) krijgt een beter beschermingsstatuut in China, gelijkwaardig aan dat van de reuzenpanda. Hij is bovendien verwijderd van de lijst met dieren die worden gebruikt in de traditionele Chinese geneeskunde.
• China heeft het verbod op de verkoop en de consumptie van wilde dieren aangekondigd, en bijgevolg ook de sluiting van markten met wilde diersoorten.
• De Europese Commissie heeft aangekondigd dat er in 2021 een wet komt die moet garanderen dat producten die in de EU worden ingevoerd geen ontbossing hebben veroorzaakt.
• We stellen een geleidelijke bewustwording vast bij de bevolking, die nog niet meetbaar maar wel voelbaar is. Hoeveel mensen in jouw omgeving hebben je al verteld dat ze met een moestuin zijn begonnen of dat ze lokaal gaan kopen?

Zit je nog met vragen? Stel ze ons op Facebook!