Tools worden vaak onterecht gezien als iets typisch voor mensachtigen. Maar van olifanten tot slakken, talloze soorten gebruiken ze, soms voor wel 20 verschillende functies. Hier zijn enkele indrukwekkende voorbeelden. 

In het dierenrijk gebruiken vogels, zoogdieren, walvisachtigen, vissen, reptielen en zelfs insecten voorwerpen om heel wat taken uit te voeren. Het is niet altijd gekoppeld aan de cognitieve vaardigheden van de soort. Velen gebruiken ze instinctief. Voor anderen is het dan weer door observatie van soortgenoten, ouders of zelfs mensen dat ze deze nuttige vaardigheden verwerven.   

De vindingrijkheid van álle dieren bekijken is onbegonnen werk. Maar wat de oorsprong ook is, opzettelijk of niet, er zijn heel wat opmerkelijke voorbeelden. We zetten er een paar op een rijtje. 

Wat bedoelen we met tools?  

We spreken drie voorwaarden af over tools: wetenschappers beschouwen een tool als een los object buiten het lichaam van de soort, het moet vastgehouden of gedragen worden tijdens of na gebruik, en het moet dienen om de positie of toestand van een ander object, een ander organisme of het individu zelf te wijzigen. Een vogelnest of het bouwen ervan wordt bijvoorbeeld niet als gereedschap beschouwd.   

Orang-oetans  

Apen hebben net als wij handen. Dat maakt dat ze een geschikte lichaamsbouw hebben om voorwerpen vast te pakken. Het zijn dan ook de dieren die in de meest uiteenlopende situaties tools gebruiken. Of het nu is om te grijpen, gooien, bijten, scheuren, schrapen, graven, hameren, vegen, snijden, klimmen of zelfs gebaren, ze hebben voor bijna alles logistieke oplossingen. Orang-oetans kunnen bijvoorbeeld een blad voor hun mond houden om hun stemgeluid te veranderen. Ze kunnen ook met takjes zwaaien om insecten weg te jagen of vissen neerknuppelen in ondiep water.   

Gorilla's  

Wetenschappers dachten lang dat gorilla's tot de mensapen behoorden die, in het wild althans, geen tools gebruikten. Sinds 2005 weten we dat die veronderstelling onjuist was. Ook gorilla's zijn heel vindingrijk. In de Republiek Congo observeerden wetenschappers bijvoorbeeld een vrouwelijke gorilla bij een moeras. Nadat ze een paar stappen in het water zette, draaide ze zich om tot het water nog maar tot haar middel stond. Toen pakte ze een lange stok en duwde die een paar keer in het water, vermoedelijk om de diepte van het water of de stabiliteit van de bodem te testen. Daarna ging ze vooruit met de stok in de hand als een wandelstok, om haar voortgang te beveiligen en stabiliseren. 

Tuimelaars 

Walvisachtigen die tools gebruiken is een zeldzame waarneming. En met reden: hun vinnen zijn niet ideaal om iets vast te houden. In Shark Bay, Australië, staan tuimelaars nochtans bekend voor hun uitzonderlijke vindingrijkheid: ze beschermen hun snuit met een zeespons om de zanderige zeebodem te verkennen op zoek naar voedsel. Die ‘uitvinding’ is van generatie op generatie doorgegeven, waardoor ze bepaald voedsel kunnen bereiken zonder zich te verwonden.   

Octopussen  

Ook hier zorgden wetenschappelijke misverstanden lange tijd voor de overtuiging dat ongewervelde dieren niet slim genoeg zijn om tools te gebruiken. Maar nu weten we dat octopussen tot de meest vindingrijke en creatieve soorten behoren. Zo kunnen ze stukjes kokosnoot of schelpen oprapen en in elkaar zetten tot een harnas. Dat gebruiken ze als pantser én ze dragen het ook mee voor later gebruik. 

Aziatische olifanten  

Olifanten gebruiken in veel situaties tools. Met hun slurf scheppen ze water, modder of stof op en sprenkelen het op hun rug. Wanneer ze zich agressief gedragen, gooien ze soms projectielen. Onlangs leerden we meer over hun begrafenisrituelen voor kalfjes. De kudde groef eerst een gat voor het overleden kalf en bedekte het daarna om beurten met aarde.  

Kraaien

Nieuwe tools maken door objecten samen te voegen is een zeldzame vaardigheid bij dieren, vooral buiten de mensapen. Onder vogels zijn kraaien er heel goed in. Ze kunnen takken samenvoegen tot handige tools, zoals een stok, speer of haak, om moeilijk bereikbaar voedsel te pakken. Dat toont hun vermogen om vooruit te denken en hun acties te plannen, net zoals schakers dat ook doen. Bovendien kunnen kraaiachtigen hun tools verstoppen voor later gebruik als ze er tevreden over zijn. 

Ariadna spinnen 

Ariadna spinnen gebruiken kleine kwartskristallen om dodelijke vallen mee te bouwen. Ze graven een kuiltje waarrond ze de kleine kristallen plaatsen, elk bevestigd aan een draad. Als een prooi de kristallen nog maar aanraakt, voelen ze meteen de trillingen en kunnen ze aanvallen.  

Mieren   

Last but not least: mieren. Die gebruiken soms zandkorrels of ander plantaardig materiaal om een eetbare vloeistof (zoals honing) op te slorpen en terug mee te nemen naar hun kolonie! Er is zelfs waargenomen dat ze een sponsachtig voorwerp oppakken met hun kaken, het over de vloeistof bewegen en het laten intrekken voordat ze het meenemen. 

Zelfs voor de soorten hierboven, zijn het maar een paar specifieke voorbeelden. Dieren die tools gebruiken doen dat vaak om heel wat redenen en op verschillende manieren. En het is zó fascinerend! 

Er worden steeds meer wetenschappelijke waarnemingen gedaan dus we blijven bijleren. We staan waarschijnlijk nog maar aan het begin van deze ontdekkingen. We kunnen enorm veel leren over dieren uit de tools die ze gebruiken... Zo verbeteren we ook ons begrip van hun cognitieve vermogens.  

Hoe beter we de natuur leren kennen en begrijpen, hoe beter we ze kunnen beschermen. Dat begrip is een van de essentiële hulpmiddelen waarmee we de ongelooflijke diversiteit die onze planeet bewoont beter kunnen beschermen.