3.281 ... Dat is het aantal zoetwatervissoorten die geteld zijn in de meren en rivieren van Afrika. Ze spelen een belangrijke rol in hun ecosysteem en zijn ook essentieel voor miljoenen mensen. Elke soort heeft z'n eigen merkwaardige eigenschappen. Helaas zijn hun populaties in gevaar. Daar moeten we dringend iets aan doen.  

Als we spreken over ‘biodiversiteit in Afrika’, waar denk je dan aan? Ongetwijfeld dwalen je gedachten af naar de iconische diersoorten van de savanne – leeuwen, olifanten, giraffen, nijlpaarden, ... Of misschien denk je dan aan het tropisch regenwoud in het Congobekken?  Of aan de pinguïns en grote witte haaien van Zuid-Afrika. Één ding is zeker: bijna niemand zal aan zoetwatervissen denken.

Nochtans blijkt uit ons nieuw rapport dat er 3.281 zoetwatervissoorten leven in de rivieren en meren van Afrika. En dat is nog maar een schatting: elk jaar worden er nieuwe ontdekt. Zo werden er in 2024 nog 28 nieuwe soorten beschreven!

Hun diversiteit is opmerkelijk, en ze spelen een cruciale rol voor de balans van hun ecosysteem. Daarbij hangen ook miljoenen mensen van hen af. Helaas stelt het rapport ook slecht nieuws vast. 1 op de 4 zoetwatervissoorten (26 %) zijn in Afrika met uitsterven bedreigd. En dat cijfer is waarschijnlijk nog onderschat door een gebrek aan voldoende gegevens.

'Als deze vissen verdwijnen, gaan er niet alleen soorten verloren, maar ook bestaansmiddelen, voedselzekerheid, het evenwicht van ecosystemen en veerkracht bij overstromingen of droogte. Deze terugval is een alarmsignaal met betrekking tot de gezondheid van onze zoetwaterecosystemen, die de levensader zijn voor mens en natuur', waarschuwt Eric Oyare van WWF-Afrika.

We moeten ze dus dringend beter leren kennen, zodat we ze ook beter kunnen beschermen.

Unieke rijkdom over het hoofd gezien

Afrika is grotendeels afwezig in grote internationale discussies over het behoud van aquatische milieus. De zoetwatervissen in Afrika zijn nochtans heel opmerkelijk. Hier zijn enkele van de bijzondere soorten die er in de meren en rivieren zwemmen:

Olifantsvissen zijn een vleesetende familie van 232 soorten. Ze gebruiken hun slurf om kleine schaaldieren en insecten te vangen. Hun hersenen zijn bijzonder groot en dankzij specifieke organen gebruiken ze elektrische velden om in het donker prooien, obstakels en partners te lokaliseren.

Killivissen zijn kleine, felgekleurde vissen waarvan de eitjes hun ontwikkeling kunnen pauzeren bij droogte. Ze blijven in de modder hangen die aan de voeten van olifanten of andere planteneters kleeft en liften zo mee naar andere waterpoelen. Zodra ze door helder water zijn gewassen, beginnen ze weer te groeien. Raar maar waar staat de afname van hun populatie in direct verband met de afname van de olifantenpopulatie rond de Zambezirivier.

De Afrikaanse longvis kan zowel in als uit het water ademen en kan jarenlang begraven in modder overleven!

De blinde cichlide leeft in ondergrondse watergrotten in het Congobekken (Op de foto staat een een cichlide uit het Malawimeer, een andere soort van dezelfde familie).

Kwastsnoeken zijn echte fossielen. Ze zwommen al rond met de dinosaurussen.

De Afrikaanse tijgervis is een angstaanjagend roofdier met krachtige kaken en scherpe tanden.

Elk op hun eigen manier spelen ze een sleutelrol in de gezondheid van ecosystemen: sommige zijn roofdieren, andere herbivoren of voedselrecyclers. Ze zijn ook de kern van de kleinschalige visserij, die essentieel is voor miljoenen Afrikaanse gezinnen, vooral de meest kwetsbare.

Dringend actie vereist

Maar deze rijkdom staat onder druk: habitatvernietiging, vervuiling, invasieve soorten, overbevissing, klimaatverandering… Als gevolg daarvan storten de zoetwatervispopulaties in. In het overstromingsgebied van Zambezi is de vangst van bepaalde soorten met 90% gedaald. De Oreochromis lidole van het Malawimeer - een emblematische vis die zelfs op Kwacha-bankbiljetten staat - is met 94% afgenomen.

Op basis van deze vaststelling roept WWF de Afrikaanse regeringen en alle belanghebbenden op om een noodherstelplan voor zoetwaterbiodiversiteit op te zetten, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en veldervaring.

De prioriteit is om rivieren vrijer te laten stromen (zonder dammen), de waterkwaliteit te verbeteren, kritieke habitats en belangrijke soorten te beschermen of te herstellen, een einde te maken aan niet-duurzame exploitatie en invasieve uitheemse soorten onder controle te houden.

Lokale gemeenschappen, een baken van hoop

Gelukkig zijn er lokale initiatieven die laten zien dat verandering mogelijk is. In Tanzania, Zambia, Namibië en op nog andere plaatsen wijzen succesvolle gemeenschapsprojecten - zoals het creëren van beschermde broedgebieden of het gezamenlijk beheer van visserijen - de weg.

'Het is tijd om zoetwatervissen niet langer als onbelangrijk te beschouwen', benadrukt Nancy Rapando, van WWF-Afrika. 'Ze vormen de kern van de biodiversiteit, ontwikkeling en toekomst van het continent.'

Een mooie kans voor de Conventie van Ramsar

Dit rapport komt op een cruciaal moment: de 15e Conference of the Parties op de Conventie van Ramsar over Wetlands (COP15), wordt van 23 tot 31 juli 2025 gehouden in Zimbabwe. Overheden, wetenschappers en ngo's zullen er samenkomen om de bedreigingen voor zoetwaterecosystemen aan te pakken.

Afrikaanse landen hebben een unieke kans om het goede voorbeeld te geven door vissen en aquatische milieus centraal te stellen bij beslissingen over natuurbehoud en ontwikkeling.

'De toekomst van de rivieren en vissen in Afrika is onlosmakelijk verbonden met die van de mensen', concludeert Itai Chibiya, hoofd van WWF-Zimbabwe.